رد مظالم چیست و موارد آن کدام است؟

تعریف رد مظالم

«رد مظالم» در لغت به معنای تبرئه از حقوق دیگران است، ولی در اصطلاح فقهی به صدقه‌ای گفته می‌شود که شخصی از طرف مالک پرداخت می‌کند که البته همراه با ضوابط خاصی است. این اصطلاح به اموال و بدهی‌هایی اشاره دارد که انسان از روی ظلم و بی‌عدالتی از دیگران گرفته و نپرداخته است. مظلمه نوع خاصی از بدهی است که در دو صورت اتفاق می‌افتد:

1.  انسان مبلغ مشخصی به فرد معینی بدهکار است اما نمی‌داند کجاست و به او دسترسی ندارد.
2.  انسان می‌داند مبلغ مشخصی بدهکار است اما شخص بدهکار برایش معلوم نیست.

حکم رد مظالم

بنا بر حکم شرع، مقدار دین مذکور باید به اشخاص فقیر صدقه داده شود. این پرداخت صدقه به فقرا به منظور تبرئه از دینی است که شخص به آن‌ها بدهکار بوده و این عمل را رد مظالم می‌نامند.

موارد رد مظالم

موارد رد مظالم بسیار متنوع است که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

مال پیدا شده (لُقَطَه): که صاحب آن را نمی‌شناسد و از پیدا شدنش مأیوس است.

قرض: مالی که قرض کرده و طلبکار را فراموش کرده یا به او دسترسی ندارد.

مال مجهول: آن‌چه انسان در بین اموال خود می‌یابد و یقین دارد که مِلک خودش نیست.

مال غصبی: مالی را که شخصی غصب کرده و صاحب آن را پیدا نمی‌کند.

کار برای ظَلَمه: شخصی که در خدمت ظلمه بوده و به دستور او اموالی را از مردم گرفته است، ولی صاحبان آن‌ها را پیدا نمی‌کند.

مال حرفه‌ای: مانند زرگری که می‌داند خرده‌های طلا و نقره بجا مانده در محل کار، مال مردم است و صاحبان آن‌ها را نمی‌شناسد.

اموال جا مانده: مالی که از مراجعه‌کنندگان یا میهمانان در محل کار یا منزل جا مانده است و مالکش معلوم نیست.

محاسبه رد مظالم

مقدار معلوم: اگر شخص مقدار بدهی را می‌داند، همان مقدار را با اجازه مرجع تقلید صدقه بدهد.

مقدار نامعلوم: اگر مقدار را نمی‌داند، به هر مقداری که یقین دارد، آن را صدقه بدهد. اگر مقدار را به هیچ وجه نمی‌داند باید یک پنجم مالی که در آن حرام قرار دارد را به نیت ادای وظیفه اعم از خمس و صدقه با اجازه مرجع تقلید صدقه بدهد.

اموال میت: اگر ورثه می‌دانند که در اموال میت مال حرامی وجود دارد، باید آن را به صاحبانش بازگردانند و اگر صاحبان اموال را نمی‌شناسند، باید با اجازه مرجع تقلید آن را به فقرا صدقه بدهند.

جایگاه در احادیث و فقه

در روایات شیعه، رد مظالم از شروط پذیرش توبه شمرده شده است. فقها نیز رد مظالم را واجب دانسته‌اند و بر ضرورت اجرای آن تأکید کرده‌اند.

حکایتی تأثیرگذار

یکی از روایات مشهور در این زمینه به امام صادق (ع) بازمی‌گردد که شخصی از ایشان درباره راه خروج از اموالی که به ظلم به دست آورده بود، پرسید. امام (ع) فرمودند که باید از تمام مال و ثروتی که به دست آورده، خود را خلاص کند و مال کسانی را که می‌شناسد به آن‌ها بازگرداند و کسانی را که نمی‌شناسد، از طرفشان صدقه بدهد. ایشان در این صورت ضمانت بهشت را به او دادند.

دعای خروج از مظالم

سید بن طاوس در کتاب «اقبال الاعمال» از امام صادق (ع) دعایی را برای خروج از مظالم ذکر کرده است که در آن از خداوند درخواست می‌شود تا حقوقی را که بر عهده انسان است و نمی‌تواند آن‌ها را بازگرداند، به رضایت صاحب آن‌ها برساند و از خداوند خواسته می‌شود که انسان را از دنیا بدون دینی بر عهده دیگران ببرد.

نتیجه‌گیری

رد مظالم یکی از واجبات فقهی است که انسان را از دین‌های مالی که برعهده دارد تبرئه می‌کند و در صورت عدم امکان بازگرداندن اموال به صاحبانشان، با اجازه مرجع تقلید به فقرا صدقه داده می‌شود. اجرای صحیح رد مظالم، شرط پذیرش توبه و از مهم‌ترین اعمال دینی است که از گناهانی که موجب نزول بلا می‌شود جلوگیری می‌کند.

هر زمان صاحبان حق را نمی توانیم پیدا کنیم باید با اجازه مجتهدین معادل مبلغ را رد مظالم به فقرا بدهیم.